Rembrandt Harmenszoon van Rijn wordt heden ten dage gezien als één van de grootste meesters uit de Gouden Eeuw. Met name de werking van licht en schaduw in zijn schilderijen, maken dat zijn portretten realistisch ogen en een menselijke emotie hebben. Rembrandts manier van het gebruik van licht en schaduw, wordt wereldwijd toegepast in de hedendaagse schilderkunst, film en fotografie, en staat bekend als Rembrandtlicht (in het Engels ook wel ‘Rembrandt light’ genoemd).
In mijn vorige blog “Het leven van Rembrandt” schreef ik over de tijd waarin Rembrandt leefde en werkte, en hoe de opkomst van de middenklasse van invloed was op zijn werk en de opdrachten die hij kreeg. In deze blog ga ik wat dieper in op de manier waarop Rembrandt licht en schaduw gebruikte in zijn schilderijen.
De Barokke periode en de invloed van Caravaggio op Rembrandt.
De tijd waarin Rembrandt leefde en schilderde wordt in de kunst als ‘de Barok’ aangeduid. Deze stijlperiode in de kunst, architectuur, literaruur en muziek is over komen waaien uit Italië. In de schilderkunst kenmerkt zich deze stijl door dramatische voorstellingen, extreem realisme, veel emotie (op de gezichten), rijke diepe kleuren en het gebruik van intens licht en diepe schaduwen. Dit laatste wordt in het Italiaans ‘chiaroscuro’ genoemd, bij ons beter bekend als ‘claire obscure’.
Een belangrijke voorloper van deze Barokke stijl was de Italiaanse schilder Caravaggio. In zijn realistische Bijbelse voorstellingen maakte hij extreem gebruik van licht- en schaduweffecten, om zo een dramatische intensiteit en psychologische diepgang in zijn schilderijen te creëeren.
Hoewel Caravaggio een generatie eerder leefde dan Rembrandt, en zij elkaar nooit in levende lijve ontmoet hebben, heeft de stijl van deze Italiaanse schilder invloed gehad op Rembrandts werk. Al in zijn Leidse periode experimenteerde Rembrandt met sterke licht- en donkercontrasten, net als dat we bij Caravaggio terug zien. Het is waarschijnlijk dat hij indirect door hem geïnspireerd is via zijn leermeester Pieter Lastman. Deze verbleef enige jaren in Rome in dezelfde tijd dat Caravaggio daar was.
Daarnaast nam een groepje Utrechtse kunstenaars en Italiëgangers – de Utrechtse Caravaggisten – de techniek van deze Italiaanse kunstenaar over en verspreidden deze verder in de Nederlanden. Het is zeer waarschijnlijk dat Rembrandt ook via deze weg geïnspireerd is geraakt door Caravaggio’s chiaroscuro effecten.
Rembrandt schilderde talloze Bijbelse voorstellingen, portretten en schuttersstukken waarbij hij net als Caravaggio gebruik maakte van een dramatische lichtinval om het oog van de kijker over het schilderij te leiden. Toch zijn er ook grote verschillen te ontdekken tussen de werken van beide schilders: De personages en onderwerpen die afgebeeld staan op de schilderijen laten een ander beeld zien van de kringen waartoe de opdrachtgevers van beide schilders behoorden. Caravaggio schilderde vooral voor de Rooms Katholieke kerk en adel, terwijl Rembrandts opdrachtgevers vooral particulieren waren.
Daarnaast ontwikkelde Rembrandt een geheel eigen stijl met minder intens kleurgebruik en verbond hij de verschillende elementen op het doek door een samenspel van licht en schaduw i.p.v. van het enkel in de spotlight zetten van de personages zoals Caravaggio dat deed. Rembrandt creëerde op deze manier een haast sombere, mystieke stemming met een psychologische diepgang in zijn schilderijen. Deze elementen zijn zo kenmerkend geworden voor zijn werk, dat men over de hele wereld bekend is met de term Rembrandtlicht (Rembrandt light). Rembrandt wordt heden ten dage dan ook niet zonder reden beschouwd als dé meester van licht en schaduw.
In mijn volgende blog ga ik dieper in op het gebruik van Rembrandtverlichting in de (portret) fotografie en leg ik uit wat je kunt verwachten wanneer je een ‘portretfoto in Rembrandtstijl’ laat maken.